Darowizna gospodarstwa rolnego a zachowek - Forum Prawne

Kerimus

1991.02.19 uchwała SN III CZP 4/91 OSNC 1991/8-9/103
glosa krytyczna: Niedośpiał M. OSP 1993/1/2
glosa częściowo aprobująca: Lichorowicz A. OSP 1993/4/84

Wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy na podstawie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku.

3649
Dz.U.64.16.93: art. 991



Przewodniczący: sędzia SN Z. Świeboda.
Sędziowie SN: K. Kołakowski (sprawozdawca), G. Filcek.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Tadeusza L. przeciwko Zofii W. o 10.000.000 zł po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Warszawie postanowieniem z dnia 20 grudnia 1990 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:
Czy przekazanie gospodarstwa rolnego następcy na podstawie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) stanowi darowiznę w rozumieniu art. 888 § 1 kodeksu cywilnego i czy w związku z tym przy ustalaniu zachowku dolicza się to gospodarstwo?
podjął następującą uchwałę:
Wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy na podstawie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku.

Powód domagał się od swojej siostry zachowku w kwocie 10.000.000 zł, twierdząc że gospodarstwo rolne przekazane jej w 1980 r. przez ojca stron "w trybie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 26 stanowiło cały jego majątek".
Sąd Rejonowy oddalił to powództwo, uznając że przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w trybie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz o innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) nie jest umową darowizny w rozumieniu art. 888 § 1 k.c.
Przy rozpoznawaniu rewizji powoda od tego wyroku Sąd Wojewódzki uznał, że mimo iż argumentacja przytoczona przez Sąd Rejonowy nie jest pozbawiona słuszności i ma pośrednie oparcie w orzecznictwie i piśmiennictwie, jednak wzgląd na zasadę ochrony spadkobierców może podważać trafność takiego stanowiska.

Rozstrzygając przedstawione zagadnienie prawne (art. 391 § 1 zd. pierwsze k.p.c.) jak w podjętej uchwale, Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:
Trafnie Sąd Rejonowy odniósł się w swoich wywodach do wypowiedzi zawartych w tej kwestii w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego. Omawiając uchwałę z dnia 16 lipca 1980 r. w sprawie III CZP 44/80 (OSNCP 1981, z. 2-3, poz. 24) Sąd ten nie miał jednakże na uwadze, że pytanie, w którym zawarto przedstawione w tej sprawie zagadnienie prawne, odnosiło się wprost do kwestii, czy przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w trybie art. 52 ust. 1 powołanej ustawy jest umową darowizny, a jeśli tak, to czy można ją odwołać z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego względem darczyńcy. Jakkolwiek w samej uchwale Sąd Najwyższy ograniczył się do istotnego (ze względu na przedmiot sprawy, jakim było odwołanie darowizny) stwierdzenia, że przekazanie takie nie może być odwołane na podstawie przepisów art. 898-900 k.c., dotyczących odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności, to jednak w jej uzasadnieniu znalazło się jednoznaczne stwierdzenie, że umowa określona w art. 52 ustawy jest swoistym rodzajem umowy przeniesienia własności, odmiennym od przeniesienia własności na podstawie umów wymienionych w części szczegółowej księgi trzeciej kodeksu cywilnego o zobowiązaniach. Jedynie w drodze analogii Sąd Najwyższy dopuścił wówczas stosowanie do tej umowy niektórych przepisów dotyczących darowizny, jednak tylko w takim zakresie, w jakim nie kolidowałoby to z istotą i celami przekazania gospodarstwa rolnego następcy.
Wątpliwości i rozbieżności zdań co do charakteru tej umowy znane były niewątpliwie ustawodawcy. Jednakże w ustawie z 1982 r. (na którą błędnie powołano się w pozwie) utrzymano szczególny charakter tej umowy, w tym także postanowienie, zawarte w jej art. 54, że następca przejmuje gospodarstwo rolne wraz z tymi tylko obowiązkami, które są związane z prowadzeniem tego gospodarstwa. Istotnych zmian nie dokonano także przy nowelizacjach tej ustawy, nawet wówczas, gdy za przekazanie gospodarstwa rolnego uznano również odpłatne lub nieodpłatne przeniesienie własności gospodarstwa na rzecz dowolnej osoby fizycznej lub prawnej, stosownie do przepisów kodeksu cywilnego (art. 2 pkt 6 b) ustawy w brzmieniu nadanym przez art. 6 ustawy z dnia 24 lutego 1990 r. o niektórych warunkach funkcjonowania ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin w 1990 r. - Dz. U. Nr 14, poz. 90).
W dacie podejmowania uchwały weszła już w życie ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 1991 r. Nr 7, poz. 24), utraciła zaś moc powołana ustawa z 1982 r. Mimo wprowadzenia w tej ustawie istotnych zmian co do warunków umowy z następcą, w tym także możliwości jej rozwiązania, ustawodawca zachował jej szczególny charakter, nakazując jedynie stosować do niej odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego o umowie przedwstępnej (art. 84, 89 i 91 tej ustawy). Według art. 119 ust. 1 tej ustawy skutki prawne umowy o nieodpłatne przekazanie gospodarstwa rolnego następcy, zawartej według dotychczasowych przepisów, ustala się według tych przepisów (z wyjątkiem szczególnej możliwości rozwiązania umowy - por. ust. 2 art. 119), a zatem ustawa ta nie może znaleźć w sprawie bezpośredniego zastosowania, jednak jej postanowienia muszą być uwzględnione przy wykładni także dotychczasowych przepisów.
Również bowiem obecnie, mimo odstąpienia od określenia umowy z następcą, jako umowy przekazania gospodarstwa rolnego, i nadania jej charakteru umowy - pierwotnie - zobowiązującej, a - następnie - przenoszącej własność nieruchomości, w sposób szczególny określono zarówno osobę takiego następcy, jak i powiązanie tej umowy - jak poprzednio - z nabyciem przez rolnika przenoszącego własność swojego gospodarstwa prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej (art. 84 i 85 ustawy). Odrębne unormowanie rozwiązania umowy przez sąd (a nie jej odwołania), czy możliwości uzyskania przez rolnika świadczeń dożywotnich lub pieniężnych (art. 88 ust. 1 i 2 ustawy), wskazuje nadal na zamiar odróżnienia tej umowy od umów uregulowanych w kodeksie cywilnym.
Zachowano także ścisłe powiązanie możliwości zawarcia umowy z pracą następcy w gospodarstwie rolnym, jej zaprzestanie czyniąc przesłanką rozwiązania umowy (art. 87 ustawy).
Te wszystkie uregulowania potwierdzają - także w odniesieniu do przepisów będących przedmiotem wykładni w sprawie niniejszej - że niejednorodny charakter umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy, zawierającej elementy prawa administracyjnego, ubezpieczeniowego i cywilnego, przemawia przeciwko uznaniu, że z punktu widzenia uprawnień do zachowku umowa taka może być traktowana jako umowa darowizny.